Мали хидроцентрали: има ли алтернатива?

Мали хидроцентрали – во последните неколку години, најпопуларен начин за добивање енергија од извори на вода. Во исто време, тоа е популарен начин за заработка на инвеститорите и причина за многу протести што се случуваат низ светот, а што е најважно за нас – во регионот. Иако нашироко се верува дека тие не загадуваат и се речиси идеален механизам за добивање електрична енергија, она на што предупредуваат еколошките активисти се, сепак, негативните последици од мХЕ. Иако водата ја носат само низ цевки и ја враќаат во водотекот, со тој чин го убиваат живиот свет. Против ова се побунија бројни групи на граѓани, кои се собираа да ги бранат локалните реки, а некои од нив успеаја во своите цели. Во меѓувреме, експертите смислуваат решенија за овој еколошки проблем.

Одбрана на Стара Планина (СРБ)

Photo: Nemanja Jovanović, Facebook: Odbranimo reke Stare Planine

Просторниот план на општина Пирот од 2011 година предвидува изградба на 58 мХЕ. Но, многу од тие ХЕ се планирани во првата и втората заштитна зона, каде што не е дозволена градба. Борбата против нивната изградба во текот на неколку години опфати бројни протести, конфликти со инвеститорите, политичка борба, а заврши успешно благодарение на големата желба да се брани реката – изворот на животот.

На почетокот на 2018 година, професорот, а потоа и декан на Шумарскиот факултет, Ратко Ристиќ, се обрати до јавноста преку отворено писмо во кое го искажа својот став за недозволивоста на идејниот проект за изградба на мХЕ „Паклештица“ на река Височица. Меѓу другото беше наведено дека изградбата на мХЕ „Паклештица“ е предвидена во паркот на природата, во втората заштитна зона и ќе биде најголема од сите планирани мини централи, а со нејзината изградба, реката низводно од селото Рсовци би се втурнале во цевка долга два километри, со која водата ќе ги заобиколи Владичките плочи, неофицијално најубавиот речен кањон во Србија. Исто така, беше речено дека инвеститори се претежно приватни компании кои гледаат интерес во тоа што произведената струја се испорачува на Електропривреда Србија, која на производителите им плаќа повластена цена од 10,6 до 13,93 евроценти за киловат-час произведена енергија, а сето тоа завршува на сметка на граѓаните, бидејќи сметките за потрошена струја во секое домаќинство во Србија се оптеретени со 0,093 динари за потрошен киловат-час. Со тоа интересните групи и поединци остваруваат огромни материјални придобивки, предизвикувајќи големи еколошки штети во заштитените природни подрачја, а сето тоа го плаќаат граѓаните на Србија, се вели во писмото.

Она што на сите им е јасно е дека туристичкиот потенцијал на Стара планина исчезнува со секоја мала хидроцентрала што се гради, затоа што ниту еден турист не е заинтересиран да ги види цевките, особено не во простор кој дотогаш бил недопрен. Сепак, целиот овој проект е поголем проблем за жителите од овој крај. Поради ова тие протестираа неколку години и во нивните села и во Пирот, а протестите стигнаа и до главниот град, каде неколкупати беа организирани и собраа десетици илјади граѓани. Само дел од местата за кои граѓаните на Србија и регионот слушнале поради бунтот на мештаните се Ракита, Темска, Топли До…

Во Ракита тече реката Ракита. Но, кога се појави планот за мала хидроцентрала, која ќе ги загрози заштитените видови – пастрмката и ракот, локалното население се крена против нејзината изградба. Од почетокот на изградбата на мХЕ, во јули 2017 година, беа организирани повеќе протести, но и обиди за блокирање на градилиштето. Од јануари 2019 година, на инвеститорот му е забрането да врши работи и му е наредено да ја санира локацијата и да ја врати во претходната состојба, а активисти на движењето „Брани ги реките од Стара планина“ во август 2020 година пробиле цевка од Ракитска река, со што се оневозможува работата на ХЕ.

Photo: Milan Simonović, Facebook: Odbranimo reke Stare Planine

Во Темска, кое е најголемото село во Пиротскиот округ и центарот на Стара планина, во август 2018 година се одржа акција наречена Молитва за реката Топлодол. Таа река, како што кажува името, тече и низ Топли До, село кое стана познато по најжестоките борби меѓу мештаните и оние кои сакаат да изградат мХЕ. Во тоа село, кое припаѓа на Националниот парк, на 25 февруари 2019 година мештани почнаа да организираат деноноќна стража за да го спречат инвеститорот да влезе во селото и да започне со изградба на мала хидроцентрала. Во тепачката им се придружи и музичарот Ману Чао, кој во 2019 година го посети Топли До и, меѓу другото, отсвири неколку песни пред селската продавница, за што пренесоа тамошните медиуми. По конфликтот во октомври 2019 година, инвеститорот Драган Јосиќ изјави дека повеќе нема да стапне во Пирот, ниту во Топли До. Тоа беше, како што гледаат активистите, голема победа.

Во септември 2019 година, собрание на град Пирот донесе одлука за бришење на сите локации за мХЕ од просторниот план на градот. За него гласаа сите советници и опозицијата и власта, а собрание донесе одлука да поднесе барање до Владата на Србија и надлежните министерства за мораториум за изградба на мали хидроцентрали на територијата на паркот на природа Стара планина, објавиа Јужни вести. Во јули 2020 година беше претставен нацртот на новиот просторен план на градот Пирот со кој не се предвидува изградба на мали хидроцентрали на територијата на паркот на природата и туристичкиот регион Стара планина. Новиот просторен план е резултат на тригодишната борба на жителите на многубројните Стари планински села кои преку протести, блокади и судири со инвеститорите успеаја да застанат на патот на изградбата на ХЕ.

„Во принцип сме задоволни затоа што ги одбранивме реките на Стара планина, но постои одредена загриженост бидејќи е оставена отворена можност за изградба на ХЕ на реката Нишава низводно од Пирот. Поради оваа причина, нашата борба не запира. Ќе го следиме секој обид за изградба на централа и во Нишава, ќе се консултираме со експерти и ќе видиме што треба да направиме, бидејќи навистина може да донесе голема еколошка штета“, изјави Драган Јониќ од здружението „Брани ги реките на Стара планина“.

Александар Јовановиќ Ќута го коментираше и бришењето на педесетина мХЕ, како што предвидува катастарот од 1987 година. „По две години одбивање на политичарите да го решат проблемот и да забранат изградба на 58 мХЕ во заштитеното подрачје, избегнувајќи каков било разговор со нас, конечно спречија да исчезнат сите реки на Стара планина. Да не го направеа тоа, мештаните ќе мораа да се отселат, затоа што повеќе немаше да има вода. Така би добиле еколошки бегалци“, рече тогаш тој.

Сепак, како што додаде: „Борбата продолжува, затоа што треба да ја браниме Ракитска река, која е на општина Бабушница, бидејќи инвеститорот ја игнорира одлуката за забрана на работите.

Борба за реките на Кралски Бар (CG)

Photo: Sačuvajmo rijeke Crne Gore, Facebook

Во Црна Гора, во 2008 година, компанијата „Декар“ започна проект на водотекот Црни Поток-Честогаз. Тој проект започна тивко и толку тивко што ништо не се случи со него во следните 12 години. А потоа, во 2020 година ќе започнат работите. Кога никој од мештаните не очекуваше дека некој ќе почне да им ги турка реките во цевките, почнаа работите за кои немаше документи или дозволи за извршување. Наскоро мештаните се организираа и на 24 јули месната заедница на Кралска Бара поднесе иницијатива за стопирање на планираната изградба на мини-хидроцентралата. На петицијата поднесена со иницијативата се потпишаа и повеќе од 200 граѓани, јави Радио-телевизија на Црна Гора.

И што точно е проблемот? Според најавата на Центарот за граѓанско образование, во цевките би се втурнале реките Честогаз, Љубаштица и Црња, кои мештаните со децении ги користеле за пиење, полевање на домашните животни, како и за поплавување на нивните имоти, со што би се заканува на опстанокот во областа. Она што е дополнителен проблем и што треба да биде пречка е тоа што се планира на територијата на регионалниот парк Комови, а овие потоци се првите изворски притоки на реката Тара, која е под заштита на УНЕСКО. Исто така, во близина на планираниот слив на мХЕ на реките Честогаз и Љубаштица, на помалку од 100 метри, има големи селски гробишта кои може да бидат загрозени. Во своите соопштенија, ЦГО ја информираше јавноста за малверзациите што се случија во летните месеци кај Кралски Бар. Велат дека инспекторот за води бил должен да ја разгледа иницијативата на ЦГО за започнување на постапката за инспекциски надзор и за тоа да го извести ЦГО, што не го сторил. Увид е извршен на сливот на реката Честогаз, каде поради протестите на мештаните немаше работници кои ги извршуваа работите. Но, како што велат, по некое „чудо“ на тоа место се нашол извршниот директор на таа компанија кога овој инспектор вршел увид, можел да присуствува и да укаже на прекршувањата на бараниот надзор и дека го поканил инвеститорот бидејќи предметот на надзор на локацијата ја намали ефективноста на оваа контрола, со што е прекршен законот за инспекциски надзор“, се вели во соопштението.

Тие наведуваат и дека во записникот, кој е доставен до Министерството за економија, е наведено дека инвеститорот работи согласно со одобрените ревидирани проекти во третата фаза, а третата фаза опфаќа изградба на објекти и постројки на ХЕ и добивање на водоводна и употребна дозвола, како и лиценца за производство на електрична енергија. Неспорно е дека работите почнале дури во средината на јули 2020 година, па нејасно е како инспекторот можел да ја констатира изградбата три години порано. Констатирано е и дека постои сомнеж дека инспекторот не излегол ни на терен на датумот напишан во записникот, бидејќи мештаните деноноќно дежураат на градилиштето и можеле да видат дали некој поминува.

Во наредниот период мештаните одржаа бројни протести на кои понекогаш присуствуваа и политичари од опозициските партии, но и оние кои победија на изборите во 2020 година. Демонстрантите добиваа различни понуди, компромисни идеи, но сите ги одбија. Мештаните во неколку наврати успеале да ги избркаат работниците од градилиштето, а во мај 2021 година работите биле привремено забранети. Од протестите кои ги организираа речиси неделно, мештаните им порачаа на властите дека привремената забрана не е доволна и дека е неопходно да се раскинат договорите со инвеститорите и се чудеа како држава нема моќ да го направи тоа по неколкугодишни барања, објави Вијести.

А потоа, во декември 2021 година, Владата на Црна Гора го прифаќа предлогот на Министерството за капитални инвестиции за раскинување на Уговор за концесија за изградба на мХЕ „Црња“, мХЕ „Љубаштица“ и мХЕ „Црни поток“. Тоа беше победа за сите граѓани и организации кои заедно се бореа да ги заштитат реките и селата кои ги опкружуваат. Победа над сите притисоци, политички, судски, економски, но победа на луѓето кои дење и ноќе си ја бранеа водата, куќите, луѓето.

Photo: Sačuvajmo rijeke Crne Gore, Facebook

Половина година подоцна, во јуни 2022 година, започна отстранувањето на цевките наменети за изградба на мала хидроцентрала од коритото на потокот Честогаз. На овој начин беше потврдена победата на жителите на тоа село кои од јули 2020 година континуирано протестираат против изградбата на ХЕ на водотеците под Кома. „По две години борба против изградбата на мХЕ, која беше следена со незаконитост, корупција и честопати ароганција на привилегирани поединци и придружни интересни групи, конечно видовме извлекување на цевката од Честогаз, реката што мислеа дека ќе ја земат од нас и покрај сите законски прописи и договорни обврски“, напиша на својот фејсбук профил Милован Лабовиќ, тогашниот претседател на МЗ на Кралска Бара.

Граѓанската иницијатива „Спасете ги реките на Црна Гора“ објави: „По две години напорна борба на локалното население за реките на Поткомовље (45 протести, десетина судски случаи, месеци на повик, безброј итни случаи, писма и барања до властите …) правдата победи, а гордиот концесионер и уништувач на нашата природа конечно влече од приклучок. Реките на Кралска Бара ќе течат слободно. Билниот и животинскиот свет, како и нашата вода – најважниот ресурс е зачуван во Кралски Бари за идните генерации“. Шест дена по почетокот на отстранувањето на цевката, тоа беше завршено. Таму беше ставен крај на обидот за киднапирање на реката и беше даден пример како се бори за природата, против оние кои ќе заработат од нејзиното исчезнување. 

Како се зачувани убавините на Бун каналите (БиХ)

Photo: Majski cvijet, Facebook

Каналите Бун се природен феномен на реката Неретва. Тие се наоѓаат во близина на Буна, јужно од Мостар. Тоа е тесен канал низ кој тече Неретва, а нејзината лева притока Буна се влева во него преку травертинска бариера. Во 1970 година, каналите Бун беа прогласени за дел од природата од страна на Заводот за заштита на природните споменици на Федерацијата Босна и Херцеговина, а во текот на осумдесетите беше место за натпревари во кајак, бидејќи на тоа место природата го изгради она што е обично се градат вештачки со цел да се направи што е можно понапорна патека. Во ноември 2015 година беа издадени дозволи за две мали хидроцентрали – Буна 1 и Буна 2. Многу брзо, невладините организации започна тужба пред судот.

Оливер Араповиќ, претседател на здружението „Мајски цвијет“, во интервју за порталот Бљесак.инфо опиша како изгледа проектот на овие две мХЕ. „Од една страна е предвидена изградба на 650 метри бетонски ѕидови. Се планира бетонирање и целата Буна не би се влевала во каналот, така што каналот би останал речиси сув во лето, а водата би се пренасочувала кон Цветков лиман во Неретва. Понатаму од другата страна под железничкиот тунел, 580 метри, друг канал ќе ја води водата до машинските простории и таму повторно ќе се влева во Неретва. Целото корито на Неретва е заштитено, така што на реката Буна е споменик на природата од втора категорија, а оваа област е природно мрестење и место за размножување на ендемични видови риби и главен миграциски канал за мекоусната пастрмка. влегувајќи во реката Буна. Ако се изгради мХЕ, мекоусната пастрмка и шест критично загрозени видови риби нема да можат да мигрираат во нивната родна Буна и таму да се мрестат“, рече Араповиќ.

Со текот на годините, се случија многу работи кои подигнаа надеж и кај активистите и кај инвеститорите. Од кога стана познат планот за изградба на две мХЕ, јавноста дозна за одбивањето на барањето за изградба, потоа враќањето на инвеститорите, па бришењето на хидроцентралите од просторните планови и многу други настани кои донесоа радост, но и гнев. Дури се случуваше да се закаже и јавна расправа, која беше затворена за јавноста – ете колку пречки имаа активистите. Од таа што беше закажана за 5 мај 2022 година, јавноста беше исклучена бидејќи „претставникот на неформалната група граѓани „Стоп за изградбата на мХЕ на Буна“ ги покани „сите граѓани на Мостар“ на дискусија, а тоа е физички невозможно дискусијата да се одвива во такви услови“. Но, не недостасуваше поддршка. Поддршка добија од разни страни, имаше музичари како Дарко Рундек и Дубиоза колектив, но и светски ѕвезди како Леонардо ди Каприо.

Photo: Majski cvijet, Facebook

Јавните дискусии, на кои јавноста реално можеше да присуствува, го покажаа единството на граѓаните во нивното противење на изградбата на ХЕЦ и нивната желба да ги бранат Бунските канали. Буначани кон крајот на април 2022 година почнаа да потпишуваат петиција за која собраа околу 2000 потписи. Претходно, слична петиција покрена и Еколошкото друштво „Мајски цвет“, кое потоа собра над 5.000 потписи. И граѓаните се организираа и во неколку наврати ги исчистија каналите за шипки од смет што несовесните сограѓани го фрлаат во овој природен бисер.

По граѓанската иницијатива со која неформалната група граѓани „Стоп за изградба на мХЕ на Буна“ побара измена на просторниот план на град Мостар или измена на регулаторниот план на подрачјето, без да се чека усвојување на нов просторен план – на седницата на градскиот совет на град Мостар во јуни 2022 година беше донесена одлука за приклучување кон изработка на измени и дополнувања на просторниот план на Мостар. Пет месеци подоцна, во ноември, на седницата на градскиот совет со 25 гласа „за“, осум воздржани и ниту еден глас „против“, советот на град Мостар ја донесе одлуката за усвојување и спроведување на измените и дополнувањата на просторниот план на општина Мостар.

„Ја поздравуваме ваквата одлука на советниците на Мостар, но забележуваме и дека преку предметните измени и дополнувања се „провлечени“ десетици сомнителни ставки, каде што постои оправдан сомнеж дека биле користени од одредени тајкуни. На само еден чекор сме од конечниот спас на Бунски канали – раскинување на договорот за концесија, затоа уште еднаш ги повикуваме премиерот Невенк Херцег и релевантниот министер Донко Јовиќ конечно да го започнат процесот за раскинување на предметниот договор. На оваа вест реагираше здружението Мајски цвијет, а пренесува порталот Бљесак.

Ова, значи, не е апсолутен крај, но е многу добар знак дека епилогот ќе биде позитивен за активистите и за реката Буна.

Граѓанскиот активизам е едно од решенијата, а кои се алтернативите на мХЕ?

Photo: Milan Simonović, Facebook: Odbranimo reke Stare Planine

Борбите што се водат во Србија, Црна Гора и Босна и Херцеговина се знак дека преку активизам граѓаните можат да се борат за она што со закон им припаѓа. Се покажа дека протестите можат да ги заштитат реките, селата и целиот жив свет. Сепак, се поставува прашањето, дали само така граѓаните можат да ја добијат правдата што ја бараат, со тоа што ќе ја „натераат“ државата да ги почитува сопствените закони? Исто така, ако целта не е да се добие струја преку малите хидроцентрали, има ли алтернативи или целосното напуштање на мХЕ е единственото и најдоброто решение?

„Спротивно на она што ни го кажува хидроенергетското лоби, еколошки мали хидроцентрали не постојат“, тврди др Мартин Пуш од Берлинскиот институт за истражување на слатководни води и рибарство во Лајбниц. „Еколошките влијанија на хидроцентралите, како што се претворање на слободниот проток во резервоар, прекин на транспортот на седиментот во потокот, создавање пречки за миграција на рибите и масовно убивање на рибите со турбини бидејќи дури и риби долги 30 сантиметри минуваат низ заштитните решетки 1,5 -2 сантиметри широк решетките се обично 5 сантиметри пред турбините само делумно може да се ублажат со прилично скапи градежни мерки, а тие мерки се толку скапи што хидроцентралата станува неекономична“, објаснува тој.

Сепак, како позитивен пример за мала хидроцентрала, тој го наведува Ункелмуле, лоциран на реката Зиг, во близина на Бон, некогашен главен град на Западна Германија. Зиг е една од најдобрите реки за реинтродукција на лосос во Германија, според Светскиот фонд за природата (WWF). Исто така, се наведува дека Ункелмил се наоѓа на 44 километри возводно од Рајна и затоа претставува таканаречено тесно грло за лососот да стигне до потенцијалните места за мрестење во горниот Зиг. Unkelmile сега се смета за една мала хидроцентрала со „најдобра пракса“ во Германија од перспектива на заштита на рибите. Од 2011 година, тој е интензивно реновиран за да се оптимизира рибниот премин, со фокус на безбедната миграција низводно. Изграден е голем број на премини и обиколници за да им се овозможи на рибите да пливаат низводно наместо да минуваат низ турбините, вклучително и два премини дизајнирани специјално за јагули, се вели во извештајот. Финансиската страна, пак, вели дека мерките за надградба на оваа хидроцентрала чинат над 5 милиони евра (државни пари), што ја прави неекономична.

На прашањето кои се подобрите алтернативи за малите хидроцентрали, Пуш дава неколку решенија. Една од нив е техничкото подобрување на постоечките големи хидроцентрали со инсталирање на нови, поефикасни турбини, што резултира со зголемување на производството на електрична енергија до 30 отсто, според најголемиот светски производител на турбини VOITH. Потоа, се разбира, тука е и сончева енергија, во комерцијалните паркови и на приватните покриви, што е особено ефикасно за задоволување на побарувачката за електрична енергија за климатизација во лето. Сончевата енергија може да се складира со изградба на хидроелектрични централи со пумпа (со речиси затворен воден круг, како што се користи на пример во Швајцарија) кои можат ефективно да се градат на некои од стрмните планини на Западен Балкан. И енергијата на ветерот има, особено на планинските врвови и во Панонската рамнина, каде што има и ресурси за геотермална енергија. Унгарија, на пример, беше рангирана на петтото место во Европа по геотермално централно греење во 2017 година со 635,66 GWh, според податоците објавени на веб-страницата на Германското здружение за геотермални работи (BVG).

Cover photo: Milan Simonović, Facebook: Odbranimo reke Stare planine

The article was made in collaboration between Zoomer and Polekol.
The article is available on Macedonian, Albanian, BHS and English language.

Macedonian translation: Goran Dimčić

Komentari

Leave a reply

Molimo Vas, unesite komentar
Please enter your name here

Preporučujemo

Instagram

Jachim zoomira nedelju

Preporučujemo

Najnovije

GLEDAJ

Još